Dlaczego caÂły kraj ma byĂŚ rĂłwno rozwiniĂŞty i rĂłwnie zagĂŞszczony? Dlaczego Polska wschodnia ma nie byĂŚ bardziej pusta? - pyta Grzegorz Gorzelak

Aleksandra Klich: "Nawet jeœli bêdziemy przeznaczaÌ najwiêcej pieniêdzy z dotacji unijnych na rozwój ubo¿szych regionów kraju, to nie zniwelujemy wieloletnich opóŸnieù w ich rozwoju. Trzeba wspomagaÌ bogatych, ¿eby pomogli ubo¿szym" - za tê wypowiedŸ El¿bieta Bieùkowska, minister polityki regionalnej, by³a surowo krytykowana. S³usznie?

Grzegorz Gorzelak: SÂłowa minister BieĂąkowskiej to miĂłd na nasze serca. Wreszcie ktoÂś powiedziaÂł gÂłoÂśno to, co w naszym zespole - EUROREGU na Uniwersytecie Warszawskim - powtarzamy od 20 lat. PomagaĂŚ najsÂłabszym to anachroniczne myÂślenie. DoÂświadczenia caÂłego Âświata pokazujÂą, Âże kraje modernizuje siĂŞ w zupeÂłnie inny sposĂłb.

Czyli jak?

- ÂŻyjemy w przestrzeni przepÂływĂłw. Technologie wymyÂślone w laboratoriach w Niemczech wdraÂża siĂŞ na WĂŞgrzech. To samo z informacjami. Polityka regionalna powinna integrowaĂŚ firmy, ludzi, placĂłwki naukowe. Kto swojÂą przestrzeĂą przepÂływĂłw dobrze urzÂądzi, ma szansĂŞ na sukces.

Najwa¿niejszymi wêz³ami tej œwiatowej przestrzeni s¹ metropolie. Wielkie miasta z wydajn¹, innowacyjn¹ gospodark¹, placówkami badawczymi, skupiaj¹ce twórczych ludzi, atrakcyjne jako siedziby wielkich korporacji i dla turystów. Jak mówi Manuel Castells, "metropolie rz¹dz¹ œwiatem". Od miejsca, jakie nasze metropolie zajm¹ w œwiatowej sieci, bêdzie zale¿a³o miejsce polskiej gospodarki i jej konkurencyjnoœÌ.

MoÂżemy byĂŚ konkurencyjni?

- Na razie jesteÂśmy gdzieÂś miĂŞdzy Niemcami a MoÂłdawiÂą, ale moÂżemy przegraĂŚ konkurencjĂŞ takÂże z MoÂłdawiÂą. JeÂśli chcemy byĂŚ bogaci, musimy byĂŚ innowacyjni, bo tylko innowacyjni mogÂą byĂŚ drodzy. A ci, ktĂłrzy konkurujÂą cenÂą, muszÂą byĂŚ biedni, bo tylko biedni mogÂą byĂŚ tani. Cieszymy siĂŞ, Âże pÂłynie do nas kapitaÂł - jednak w wiĂŞkszoÂści nie jest to kapitaÂł innowacyjny, ale ulokowany w produkcji juÂż dawno wymyÂślonych wyrobĂłw albo prostych usÂług. Przestajemy byĂŚ jednak tani i kapitaÂł ten odpÂływa do krajĂłw taĂąszych - Chin, Indii, Rumunii, na UkrainĂŞ. MoÂże kiedyÂś popÂłynie i do MoÂłdawii. Polska nie ma strategii konkurencyjnoÂści i nie bardzo wiemy, na co w przyszÂłoÂści stawiamy.

Jak wiêc stworzyÌ tê konkurencyjn¹, spójn¹ przestrzeù przep³ywów, o której pan mówi, i sprawiÌ, byœmy mieli szansê na konkurencyjnoœÌ w œwiecie?

- Pierwszoplanowe jest po³¹czenie najwa¿niejszych polskich miasta szybk¹ drog¹ i kolej¹, tak¿e komunikacj¹ lotnicz¹. Chodzi o Warszawê, Kraków, Wroc³aw i Poznaù, Trójmiasto, £ódŸ i Górny Œl¹sk, tak¿e Szczecin. Do listy tej nale¿y dopisaÌ najwa¿niejsze miasta Polski Wschodniej. Po drugie, trzeba zadbaÌ, by te bogate metropolie nie odrywa³y siê od swojego zaplecza - np. Warszawa musi byÌ dobrze skomunikowana z P³ockiem, Ciechanowem czy Siedlcami, a Lublin z Che³mem i Zamoœciem. Dopiero po trzecie trzeba umo¿liwiÌ sprawny tranzyt przez Polskê, g³ównie w uk³adzie z zachodu na wschód (A2 i A4), ale tak¿e w uk³adzie pó³noc - po³udnie (A1 i A3).

Ponadto powinniÂśmy pomagaĂŚ regionom, ktĂłre sobie nie radzÂą, bo albo nie ma u nich metropolii - jak wschodnia Polska i Âśrodkowe Pomorze, albo sÂą tak zniszczone - jak aglomeracja katowicka - Âże majÂą maÂłe szanse na samodzielny rozwĂłj.

Kiedy zaczn¹ znikaÌ ró¿nice miêdzy s³abszymi i mocniejszymi regionami?

- W przewidywalnej przysz³oœci one nawet bêd¹ rosn¹Ì, tak jak ros³y przez ostatnich kilkadziesi¹t lat, nawet za czasów PRL. Tak siê dzieje w wiêkszoœci krajów, bowiem metropolie "uciekaj¹" pozosta³ym regionom. Trudno wyobraziÌ sobie, by najbiedniejsze regiony Polski wschodniej nagle zaczê³y rozwijaÌ siê szybciej ni¿ Warszawa, Poznaù czy Wroc³aw. ¯adne programy europejskie czy krajowe tego nie zapewni¹.

Dlaczego?

- Bo na rozwoju regionów w Polsce ci¹¿¹ podzia³y historyczne i geograficzne. Wis³a pod koniec œredniowiecza by³a filtrem, przez który niewiele impulsów modernizacyjnych przenika³o na wschód. Podzia³ ten by³ póŸniej wzmocniony przez granicê miêdzy zaborem rosyjskim i pruskim. Granica ta istnia³a 103 lata, a od 90 ju¿ jej nie ma - lecz ci¹gle jest widoczna! Kapita³ lokuje siê tam, gdzie ju¿ istniej¹ pewne tradycje rozwoju, gdzie silne s¹ postawy promodernizacyjne, gdzie samorz¹d jest sprawny i aktywny, gdzie inwestor znajdzie wykwalifikowanych i silnie motywowanych pracowników. Idzie jednoczeœnie tam, gdzie jest ³atwo dojechaÌ. Wygrywaj¹ wiêc du¿e miasta i zachodnia czêœÌ kraju.

Jak pomĂłc wschodowi?

- Szansa Polski wschodniej to edukacja i mosty na WiÂśle. W taki sposĂłb ten region moÂże zbliÂżyĂŚ siĂŞ do kapitaÂłu i technologii.

Politycy i publicyÂści ze wschodniej Polski pokazujÂą wskaÂźniki, z ktĂłrych wynika, Âże poziom wyksztaÂłcenia w Podlaskiem jest wyÂższy niÂż w zachodniej czĂŞÂści kraju. I dodajÂą, Âże wolÂą, by budowano u nich drogi niÂż uniwersytety.

- Tak? ProszĂŞ pani, w Polsce sÂą gminy, ktĂłre majÂą 1,5-2 proc. mieszkaĂącĂłw z wyÂższym wyksztaÂłceniem - a najwiĂŞcej jest ich na wschodzie! Owszem, osĂłb z wyÂższym wyksztaÂłceniem na wschodzie przybywa szybciej niÂż gdzie indziej, ale ciÂągle jest ich tam znacznie mniej niÂż w dynamicznych regionach kraju.

Wa¿na jest te¿ jakoœÌ tego wykszta³cenia. Po pierwsze, na terenach pozametropolitalnych, szczególnie wiejskich, niski jest spo³eczny kapita³ kulturowy. Szko³y wiejskie tego nie nadrabiaj¹, bo nikt nie uzna³ tego za jeden z najwa¿niejszych celów polskiego systemu edukacyjnego. A nak³ad na edukacjê jednego przedszkolaka czy ucznia na wschodzie powinien byÌ znacznie wiêkszy ni¿ np. w Warszawie. Tak, ¿eby nauczyciel móg³ siedzieÌ z dzieckiem piêÌ godzin w klasie, a potem trzy w œwietlicy. I ta œwietlica musi byÌ pod³¹czona do internetu, a szko³a mieÌ ksi¹¿ki, bo dzieciak nie znajdzie ich w domu, a rodzice mu ich nie kupi¹.

Po wtóre, wiêkszoœÌ niepublicznych wy¿szych uczelni - a dziêki nim odsetek wykszta³conych tak szybko roœnie - ucz¹ na "tanich" kierunkach: marketingu i zarz¹dzania, finansów i bankowoœci, ostatnio tak¿e socjologii, politologii, pedagogiki specjalnej, nawet dyplomacji! Nie ma niepublicznych uczelni medycznych i technicznych, bo s¹ drogie dla w³aœciciela.

W dodatku nak³ady na edukacjê na wschodzie musz¹ byÌ wiêksze tak¿e dlatego, ¿e trzeba "nadprodukowaÌ" ludzi wykszta³conych, tak by czêœÌ zosta³a, nawet gdy sporo wyjedzie do wielkich miast albo za granicê.

Jak zatrzymaĂŚ tych, ktĂłrzy chcÂą opuÂściĂŚ wschĂłd?

- A czy moÂżna to w ogĂłle zrobiĂŚ? To naturalny proces na caÂłym Âświecie. ZastanĂłwmy siĂŞ: czy chodzi nam o dobro 40 hektarĂłw ziemi, czy 400 ludzi, ktĂłrzy na nich ÂżyjÂą? Mnie siĂŞ zdaje, Âże powinno nam chodziĂŚ o ludzi. Ludzie migrujÂą, bo wolÂą lepsze, wygodniejsze Âżycie. Ono bardzo powoli przychodzi do nich na wieÂś.

WschĂłd siĂŞ wyludni. Czy to nie bĂŞdzie problem?

- A dlaczego caÂły kraj ma byĂŚ rĂłwno rozwiniĂŞty i rĂłwnie zagĂŞszczony? Dlaczego Polska wschodnia ma nie byĂŚ bardziej pusta?

WracajÂąc do drĂłg: przecieÂż wschĂłd ich potrzebuje.

- Drogi sÂą warunkiem koniecznym dla rozwoju, ale niewystarczajÂącym - sÂłabo rozwiniĂŞte regiony Europy Zachodniej majÂą wiele Âświetnych, ale zupeÂłnie pustych drĂłg, bo maÂło kto ma interes po nich jeÂździĂŚ.

Politycy ze wschodu opowiadaj¹, ¿e trzeba zbudowaÌ S19 - najkrótszy szlak ze Skandynawii przez Finlandiê do Bu³garii. Ale na przejœciu w Barwinku pojawi siê w ci¹gu roku nie wiêcej ni¿ dwóch Finów! Oni lataj¹ albo je¿d¿¹ przez Niemcy i S19 nie zmieni ich przyzwyczajeù.

JeÂśli budowaĂŚ drogi, to na szlaku wschĂłd - zachĂłd. Z Warszawy do Lwowa i z Warszawy na LitwĂŞ przez BiaÂłystok. A po co doskonaÂła droga z Lublina do BiaÂłegostoku? ÂŻeby ÂświeciÂła pustkami?

Ludzie w Bia³ymstoku czy Suwa³kach w ci¹gu ostatnich dwóch lat uwierzyli, ¿e ich region mo¿e siê rozwin¹Ì, a poziom ich ¿ycia zbli¿y siê do tego w zachodnich regionach kraju. Pan te nadzieje im odbiera.

- Nie odbieram nadziei, tylko rozwiewam mrzonki. Ja uprawiam naukĂŞ, a nie politykĂŞ. Poruszam siĂŞ w przestrzeni obiektywnych ocen. TeÂż chciaÂłbym byĂŚ zgrabny i dostaĂŚ Nobla. Jednak jeÂśli ktoÂś przyjdzie i powie: poĂŚwicz trochĂŞ, a bĂŞdziesz piĂŞkny, albo napisz coÂś, a dostaniesz Nobla, to mu powiem: zjeÂżdÂżaj czÂłowieku. Bo umiem przykroiĂŚ ambicje do moÂżliwoÂści.

MoÂżemy pomĂłc ludziom, ale to nie znaczy, Âże wschĂłd Polski nagle zacznie siĂŞ bardzo szybko rozwijaĂŚ. Owszem, bĂŞdzie siĂŞ rozwijaĂŚ, ale wolniej niÂż bardziej atrakcyjne i juÂż wyÂżej rozwiniĂŞte obszary. CudĂłw nie ma.

Wschód musi siê rozwijaÌ endogennie, musi tworzyÌ przyczó³ki nowoczesnoœci, rozwijaÌ rodzimy potencja³. Np. piêknie roœnie mleczarstwo. Mleko œwiata nie zmieni, ale da ludziom pracê i dochody. Podobnie odbudowuj¹ siê tradycje przemys³owe w dawnym COP-ie, szybko idzie region Rzeszowa, rozwija siê Mielec.

RozwĂłj Polski wschodniej bĂŞdzie punktowy - te ukÂłady lokalne wygrajÂą, ktĂłre z determinacjÂą bĂŞdÂą wzmacniaÂły swĂłj wÂłasny potencjaÂł. A te, ktĂłre bĂŞdÂą czekaĂŚ na mannĂŞ z Brukseli albo z Warszawy - jak np. Starachowice "podczepione" pod poprzedni ukÂład polityczny - szanse bĂŞdÂą traciĂŚ.

A turystyka?

- Na wschodzie nie nale¿y na ni¹ nadmiernie liczyÌ. Poza szczególnie atrakcyjnymi miejscami - jeziora, Bieszczady - nie przyje¿d¿a tam masowy turysta. Turyœci je¿d¿¹ do Warszawy, Krakowa, w Tatry, nad morze. Na wschodzie mo¿e istnieÌ agroturystyka i zielone szko³y, ale to nie bêdzie ¿aden potê¿ny impuls rozwojowy.

Co najpilniej trzeba zmieniaĂŚ w polskiej polityce regionalnej?

- ZmieniÌ swój sposób myœlenia o niej. Pieni¹dze z UE w po³owie przejemy i rozdamy, ale nawet gdybyœmy wszystko zainwestowali, to i tak by³yby to pieni¹dze relatywnie niewielkie. To my sami powinniœmy zdobyÌ siê na wysi³ek modernizacyjny oraz rozwojowy i przestaÌ mówiÌ, ¿e Unia nam "daje", a zacz¹Ì, ¿e Unia nam "dodaje". Musimy wreszcie zrozumieÌ, ¿e wysi³ek modernizacyjny to ogromne wyrzeczenie nas wszystkich. Unia to szansa, ale zaciœnijmy wreszcie pasa.

Nasi politycy za przykÂład stawiajÂą IrlandiĂŞ. Jak tam udaÂł siĂŞ skok cywilizacyjny?

- Nim Irlandczykom siĂŞ udaÂło, biedowali w Unii 20 lat. Byli w tragicznej sytuacji, ludzie wyjeÂżdÂżali do StanĂłw. W koĂącu poprowadzili twardÂą politykĂŞ finansowÂą. ObniÂżyli podatki, zmniejszyli rozmiary pomocy socjalnej, ktĂłra trafiaÂła do obywateli, ale nie rozwiÂązywaÂła Âżadnych problemĂłw, inteligentnie wykorzystali Âśrodki europejskie, nie koncentrujÂąc ich na infrastrukturze, ale na przedsiĂŞbiorczoÂści. MĂłwili zainteresowanym: zainwestuj w nas, a my ci wyksztaÂłcimy takich pracownikĂłw, jakich chcesz. No i przyszli Amerykanie i zainwestowali.

Mamy szansĂŞ na taki sukces?

- Nie. Brakuje nam przywódców, mamy tylko polityków, którzy ogl¹daj¹ s³upki poparcia dla siebie, s¹ uwik³ani w awantury w sprawie p³ac, a nie potrafi¹ zrobiÌ porz¹dku z podatkami. Nie ma ludzi, którzy dla dobra Polski byliby w stanie naraziÌ siê na niepopularnoœÌ i ewentualn¹ przegran¹ w nastêpnych wyborach. I dlatego mo¿emy przegraÌ wszyscy.

Prof. Grzegorz Gorzelak, ekonomista, specjalista od problemów rozwoju regionalnego i lokalnego. Kieruje Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych (EUROREG) Uniwersytetu Warszawskiego. Wspó³pracowa³ z instytucjami rz¹dowymi i samorz¹dami lokalnymi oraz regionalnymi w Polsce i na Ukrainie oraz z Bankiem Œwiatowym i Komisj¹ Europejsk¹. Jest stypendyst¹ Fulbrighta oraz visiting professor na University of Strathclyde.

ÂŹrĂłdÂło: Gazeta Wyborcza